ប្រវត្តិសាស្រ្ដ៖ ព្រះអង្គឌួងបានគ្រងរាជ្យនៅវាំងស្បែកនៃស្រុកពញាឮ លុះដល់ឆ្នាំ ១៨៤៧ ទើបទ្រង់ត្រូវបានអភិសេកឲ្យឡើងសោយរាជ្យ ជា ព្រះមហាក្ស ត្រនៅឧដុង្គ។ ក្នុងនាមជាព្រះរាជាដែលគិតដល់អាយុជីវិតជាតិ ព្រះអង្គមានព្រះទ័យសោកស្ដាយជាខ្លាំងនៅពេលទ្រង់ជ្រាបថា ទឹកដីខ្មែរ ជាច្រើនបាត់បង់ទៅសៀម និងអាណ្ណាម។ ដើម្បីរំដោះប្រទេសឲ្យរួចផុតពីការបែងចែករបស់អាណ្ណាម និងសៀម មានតែមធ្យោបាយមួយគឺពឹងមហាអំណាចអឺរ៉ុបណាមួយ ដើម្បីបង្ក្រាបសត្រូវទាំងពីរឲ្យចេញផុតពីទឹកដីខ្មែរ។
លោក នួន បូរិន ជូនសេចក្ដីអត្ថាធិប្បាយដូចតទៅ៖
ព្រះបាទអង្គឌួងដែលត្រូវបានព្រះចៅសៀមយកទៅចិញ្ចឹមបីបាច់ថែរក្សាតាំងពីកុមារនោះបានគ្រងរាជ្យនៅរវាងឆ្នាំ១៨៤៨ -១៨៥៩។ ការឡើងគ្រងរាជ្យរបស់ព្រះអង្គ តាមរយៈការព្រមព្រៀងមួយរវាងក្រុងបាងកក និងក្រុងHue (ព្រះចៅ Thieu Tri) ។
ការព្រមព្រៀងនេះ គឺជាការបញ្ចប់ជម្លោះរវាងប្រទេសទាំងពីរនៅលើទឹកដីខ្មែរ។ ប្រទេសទាំងពីរ គឺ អាណ្ណាម និងសៀម តែងតែប្រើឥទ្ធិពលដើម្បីកាន់កាប់ និងបែកចែកទឹកដីខ្មែរ។
ព្រះអង្គយល់ឆ្វេងឃើញច្បាស់ថា នឹងមានគ្រោះថ្នាក់ដល់ប្រទេសជាតិទើបព្រះអង្គសំរេចព្រះទ័យស្វែងរកចំណងមិត្តភាពជាមួយប្រទេសបារាំង តាមរយៈក្រុមសាសនាកាតូលិកដែលមកធ្វើការផ្សព្វផ្សាយគ្រិស្ទសាសនានៅព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា។
ដើម្បីអនុវត្តគំរោងការដ៏ពិបាកនេះ (ត្បិតព្រះអង្គត្រូវមន្រ្ដីសៀមកឃ្លាំមើលជាប្រចាំ) ព្រះអង្គបានសរសេរលិខិតមួយច្បាប់នៅថ្ងៃទី ១៤ ខែមិថុនា ឆ្នាំ១៨៥៣ ទៅព្រះចៅ Napoleon III ដើម្បីសុំចងមិត្តភាពជាមួយសាធារណរដ្ឋបារាំង។ លិខិតនេះ គេពុំដឹងច្បាស់ថា មានឃ្លោងឃ្លាដូចម្ដេចទេ តែគេអាចយល់បានតាមរយៈលិខិតទីពីរចុះថ្ងៃទី ២៥ ខែវិច្ឆិកា ឆ្នាំ១៨៥៦ គឺព្រះអង្គសរសេរ ៣ឆ្នាំក្រោយ មកដើម្បីរំលឹកពីសំណើរបស់ព្រះអង្គពីលើកមុន។
-លិខិតទីមួយនេះ ព្រះអង្គផ្ញើតាមព្រះសង្ឃព្រះនាម Miche ដោយមានអំណោយមួយចំនួនថ្វាយព្រះអធិរាជបារាំងផង។ នៅបណ្ដាដ្ឋានរបស់បារាំង គេរកពុំឃើញលិខិតនេះទេ ហើយគេស្មានថា ប្រហែលជាបានត្រូវឆេះនៅក្នុងអគ្គិភ័យនៅអាគារ Tuileries នៅទីក្រុង Paris ក្នុងសម័យបដិវត្តបារាំងឆ្នាំ ១៨៧១ ។
-លិខិតទី២ ចុះថ្ងៃទី ២៥ ខែ វិច្ឆិកា ឆ្នាំ ១៨៥៦ ព្រះអង្គបានផ្ញើនៅពេលដែលព្រះសង្ឃ Montigny បានបំពេញបេសកកម្មនៅចុងបូពាហ៍ប្រទេស(ថៃ-កម្ពុជា-កូសាំងស៊ីន-ចិន) គឺនៅឆ្នាំ ១៨៥៦ ។
សូមបញ្ជាក់ថា Montigny មិនបានជួបពិភាក្សាសន្ធិសញ្ញាជាមួយព្រះអង្គឌួងទេ ត្បិតសៀមមិនរាជានុញ្ញាតិ អោយព្រះអង្គយាងចេញពី Oudong ទៅកំពត ដើម្បីជួប ហើយលុះដល់ Montigny ផ្ញើលិខិតបេសកកម្មមកគាល់ព្រះអង្គនៅ Oudong ហើយមន្រ្ដីសៀមនៅជាមួយព្រះអង្គក៏តាមឃ្លាំមើលទៀត។ ដូចនេះ សន្ធិសញ្ញាសន្ដិភាព បារាំង-កម្ពុជា មិនអាចធ្វើបានឡើយនាពេលនោះ។
ក្នុងគំរោងសន្ដិសញ្ញាសន្ដិភាព ឈ្មោះសន្ធិសញ្ញាពាណិជ្ជកម្ម និងសាសនា ចុះថ្ងៃទី ១៨ ខែតុលា ឆ្នាំ១៨៥៦ ដែលដាក់ថ្វាយព្រះអង្គឌួងចុះព្រះហត្ថ លេខានោះ មានឧបសម្ព័ន្ធមួយស្ដីពីកោះត្រល់ ដែលព្រះអង្គឌួងលើកស្នើប្រគល់អោយព្រះចៅ Napoleon III កាន់កាប់ដើម្បីជៀសវាងកុំអោយព្រះចៅ Hue មកបោះទីតាំងនៅបាន(សូមមើលផ្នែកកោះត្រល់)។
២.ខ្លឹមសារព្រះរាជលិខិតព្រះអង្គឌួង
យើងព្រះចៅក្រុងកម្ពុជាធិបតី ។
ទួលបង្គមានចិត្តស្វាម៉ីភ័ក្ដជាខ្លាំងចំពោះព្រះចៅ Napoleon III ព្រះអធិរាជនៃប្រជារាស្រ្ដបារាំង និងចំពោះប្រជាជាតិបារាំងដ៏ស្មោះស្ម័គ្រ។
ព្រះបាទសម្ដេច ព្រះចៅអធិរាជបានបង្ហាញនូវការស្រឡាញ់ពេញចិត្តចំពោះទូលបង្គំដោយបានរាជានុញ្ញាតិអោយលោក Montigny ធ្វើដំណើរឆៀងចូលមកកម្ពុជា។
ដើម្បីសំដែងកត្តញូតាធម៌ទូលបង្គំបានបញ្ជូនរដ្ឋមន្រ្ដី ៣រូប និងមន្រ្ដីជាន់ខ្ពស់ ១៥រូបទៀត ដើម្បបីទៅទទួល និងថ្លែងអំណរគុណនៅកំពត។ ជាច្រើនឆ្នាំកន្លងមកហើយ បេសកជនសាសនិកជាច្រើនបានសំដែងការសរសើរចំពោះប្រទេសបារាំង។
ព្រះមហាអធិរាជបារាំង និងប្រជារាស្រ្ដបារាំងដែលប្រកាន់សាសនាកាតូលិកមានសណ្ដានចិត្តល្អប្រពៃ យកអាសារអ្នកដទៃពីទុក្ខព្រួយនានា និងមិនបៀតបៀន ឈ្នានីស រំលោភបំពានលើប្រយោជន៍អ្នកដទៃឡើយ។ ផ្ទុយទៅវិញ ព្រះអង្គតែងតែយកព្រះទ័យជួយអ្នកក្រខ្សត់ និងផ្ដល់ប្រយោជន៍ និងភាពសំបូរសប្បាយទៀតផង។
ព្រះចៅអធិរាជបារាំងពិតជាមានព្រះទ័យល្អមែន គឺផ្ទុយពីរដ្ឋាភិបាលជាតិ អឺរ៉ុបខ្លះ ដែលពូកែខាងបំពុល និងបំផ្លិចបំផ្លាញ។
ការរំលឹកពីខ្លឹមសារនៃព្រះរាជសារលិខិតទី១
ទូលបង្គំសុំព្រះរាជអនុញ្ញាតិទូលថ្វាយអោយបានជ្រាបថា កាលពីដើមព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជា មានទឹកដីធំទូលាយល្វឹងល្វើយណាស់។ តែជាតិអាណា្ណមដែលមានចិត្តមិនស្មោះត្រង់ ក្រោយពីបានចងមិត្តភាពជាមួយកម្ពុជាហើយក៏បានលុកលុយយកខេត្តខ្មែរម្ដងមួយៗ។
ពេលដែលព្រះចៅ Gialong ឈ្លោះដណើមរាជជាមួយតៃសុន Gialong បានទៅពឹងសៀម។ នៅទីនោះ Gialong បានជួប និងព្រះរាជបិតារបស់ខ្ញុំ (ព្រះអង្គអេង) ហើយក៏សុំចងសម្ព័ន្ធមិត្តជាមួយគ្នា។ Gialong ត្រឡប់មកវិញ ដោយមានទ័ពសៀម និងខ្មែរជួយច្បាំងដណ្ដើមយករាជពីតៃសុនបានមកវិញ ហើយក៏័ឡើងគ្រងរាជ្យនៅកូសាំងស៊ីនទៅ។
Gialong ជំពាក់គុណខ្មែរនៅខេត្តព្រះត្រពាំង ដែលជួយច្បាំងខ្លួនក៏សុំកុំអោយព្រះបិតាខ្ញុំយកពន្ធពីខេត្តនេះ ព្រះបិតាខ្ញុំក៏យល់ព្រម ក្នុងនាមជាមិត្ត។ ក្រោយមក Gialong ក៏យកខេត្តនោះតែម្ដងទៅ។ ក្រោយមកទៀត នៅពេលដែលបងខ្ញុំ ទៅសុំអោយ Gialong ជួយម្ដងវិញ ហើយពេលនោះខ្ញុំថយទៅនៅថៃ ព្រះអង្គម្ចាស់ Ming Mang ជាកូនបានជីកទន្លេវិញតេ កាត់យកដីខ្មែរ ពីពាមមកមាត់ជ្រូក ហើយដាក់រដ្ឋបាល និងនិគមជនអាណ្ណាមកាន់កាប់នៅទីនោះ។
បងរបស់ខ្ញុំសុតតទៅដោយគ្មានព្រះរាជបុត្រស្នងរាជានោះទេ Ming Mang ក៏បង្ខាំងទុកព្រះរាជបុត្រីទាំងអស់ព្រមទាំងព្រះរាជមាតានៅព្រៃនគរ ហើយបានធ្វើអោយព្រះរាជបុត្រីមួយអង្គសុគតទៀតផង។
ចំពោះប្រជារាស្រ្ដខ្មែរ ដែលនៅដំបងទាំងនោះ ក្សត្រនេះបានបំបែករាស្រ្ដ និងមន្រ្ដី ហើយពង្រាយលើកោះនានាព្រមទាំងបំបរបង់ទៅដល់ខេត្តខាងជើងជាប់នឹងប្រទេសចិន។ ប្រជារាស្រ្ដនៅពេលនោះ ដោយពុំអាចទ្រាំទ្របាន និងដោយមានរងគ្រោះច្រើនផង ក៏អំពាវនាវអោយខ្ញុំត្រឡប់ពីសៀមមកគ្រប់គ្រងវិញ។ សម្ដេចព្រះ ណងក្លាវ ព្រះចៅក្រុងសៀមបានអោយតេជោ បូឌឹន នាំទ័ពចំនួនជាងប្រាំពាន់នាក់ ប្រកបដោយចំណាយជាច្រើន ដើម្បីមកជួយច្បាំងខ្មែរប្រឆាំងនិងអាណា្ណមដែលរហូតមកទល់ពេលនេះ ពុំទាន់បានភ្ជាប់ខេត្តទាំងនោះបានជាស្ថាពរនៅឡើយទេ។
ក្រោយពីសង្រ្គាមជាងប្រាំបីឆ្នាំមក ព្រះចៅកូសាំងស៊ីនបានសុំសន្ដិភាពហើយបានសន្យាថានឹង ៖
-ទី១-នាំព្រះរាជមាតារបស់ខ្ញុំ និងព្រះរាជបុត្រីរបស់ម្ចាស់បងរបស់ខ្ញុំមកវិញ
-ទី២-ព្រមទាំងមន្រ្ដី និងប្រជានុរាស្រ្ដខ្មែរឯទៀតដែលនៅរាយពាសពេញទីកន្លែងនៅអាណ្ណាម
-ទី៣-ទទួលស្គាល់ទូលបង្គំជាខ្ញុំ ជាមហាក្សត្រខ្មែរដោយប្រគល់មកអោយខ្ញុំនូវត្រាអណា្ណមដែលជាសញ្ញានៃអធិបតេយ្យភាព។
សារលិខិតបានបញ្ជាក់ទៀតថាព្រះចៅ Ming Mang បានសន្យាទៀតថា នឹងប្រគល់អាណាខេត្តខ្មែរដែលអាណា្ណមបានកាត់យកទៅនោះអោយមកខ្មែរវិញទាំងអស់។
ឃើញដូចនោះ តេជោ បូឌឹន ក៏ឆ្លើយថា បើដូចនេះមែនក៏ល្មមនឹងធ្វើសន្ដិភាពហើយ។ កិច្ចព្រមព្រៀងសន្ដិភាពក៏បានធ្វើមែន ប៉ុន្ដែនៅចុលសករាជ ១២០៨ គឺចាប់ពីគ.ស ១៨៤៦ មក ព្រះចៅកូសាំងស៊ីនប្រកាសថា អាណាខេត្តដែលកាត់យកពីកម្ពុជាមកមិនត្រូវទទួលបញ្ជាពីទូលបង្គំទៀតទេ ហើយក៏មិនត្រូវបង់ពន្ធអាករមកអោយខ្ញុំដែរ។
ម្យ៉ាងទៀត ព្រះចៅនេះ ថែមទាំងបានហាមមិនអោយកម្ពុជាធ្វើពាណិជ្ជកម្មអ្វីទាំងអស់ជាមួយខ្លួន និងតាមកំពង់ផែខ្លួននានាទៀតផង។ នេះគឺជាទិដ្ឋភាពនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជារបស់ទូលបង្គំ។
ទូលបង្គំសុំអោយព្រះចៅអធិរាជស្គាល់នូវឈ្មោះខេត្តដែលព្រះចៅអាណ្ណាមបានកាត់យកទៅ គឺខេត្ត ដួងណៃ ដែលអាណ្ណាមបានមកកាន់កាប់ជាង ពីរយឆ្នាំមកហើយ និងខេត្តមួយចំនួនទៀតដែលអាណ្ណាមទើបនឹងចូលមកកាន់កាប់ក្នុងពេលថ្មីៗនេះ គឺ ព្រៃនគរ ឡុងហោ ផ្សារដែក មីថ ព្រះត្រាំង អូងម៉រ ក្រមួនស ទឹកខ្មៅ ពាម កោះត្រល់ និងកោះត្រឡាច។
រាជសារព្រះអង្គឌួងថ្វាយព្រះចៅ Napoleon III បានបញ្ជាក់ទៀតថាបើសិនជាចៃដន្យ អាណ្ណាមលើកយកខេត្តណាមួយក្នុងចំណោមខេត្តទាំងអស់នេះមកថ្វាយព្រះអង្គ នោះទូលបង្គំសុំព្រះរាជាអនុញ្ញាតិកុំទទួលយក ត្បិតអាណាខេត្តទាំងនេះជារបស់កម្ពុជាទេ។
ទូលបង្គំសុំអោយព្រះចៅអធិរាជមានចិត្តអាណិតអាសូរដល់ខ្ញុំ និងប្រជារាស្រ្ដរបស់ខ្ញុំ ដើម្បីអាចអោយយើងខ្ញុំបានបញ្ចប់ជាស្ថាពរនូវការខាតបង់ទឹកដីត្រឹមប៉ុណ្ណេះ និងដើម្បីកុំអោយយើងខ្ញុំរួញថប់នៅក្នុងដែនព្រះរាជាណាចក្រដ៏តូចចង្អៀតនេះ។
បើសិនណាជាយើងខ្ញុំបានទទួលផលតាមសំណូមពរនេះ យើងខ្ញុំនឹងបានឃើញកាន់តែច្បាស់ថា ព្រះរាជកិត្តិស័ព្ទរបស់ព្រះអង្គពិតជាល្អត្រឹមត្រូវមែន ហើយពេលនោះប្រជារាស្រ្ដបារាំង និងប្រជារាស្រ្ដកម្ពុជា នឹងស្រឡាញ់រាប់អានគ្នាទៅវិញទៅមក និងធ្វើការ ទំនាក់ទំនដ៏ល្អខាងពាណិជ្ជកម្មតទៅអនាគត។
លិខិតព្រះបាទ អង្គឌួង នេះបានធ្វើនៅរាជធានីឧត្តុង នៅថ្ងៃទី២៥វិច្ឆិកា ១៨៥៦ ។ឯកសារនេះ ស្រង់ចេញពីសៀវភៅប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់អ្នកនិពន្ធ ឃឹម ឈុន អ៊ី ។ ឯកសារនេះ មានដំកល់ទុកនៅបណ្ណាល័យជាតិបារាំងនិងបណ្ណាល័យជាតិកម្ពុជា៕